گیاهشناسی

ساقه جو مانند دیگر گندمیان، توخالی بوده و ارتفاع آن بر حسب شرایط محیطی، بین 30 تا 120 سانتی متر است. این ساقه بین 5 تا 10 برگ دارد که به طور متناوب در دو طرف ساقه قرار گرفته اند. برگ جو هم مانند دیگر گندمیان، دارای غلاف، پهنک، زبانک و گوشواره است. غلاف علاوه بر انجام فعالیت فتوسنتزی، در استحکام ساقه هم نقش دارد.

در امتداد ساقه، محور سنبله قرار دارد. سنبله از مجموع سنبلچه ها و هر سنبله از یک گلچه تشکیل یافته است. دانه، داخل گلچه تشکیل می گردد. پوشینک های داخلی و خارجی گلچه، هنگام رسیدن دانه به آن چسبیده و حتی موقع برداشت هم جدا نمی شوند. زمانی که دانه به تدریج رطوبت خود را از دست می دهد، حجم آن کم شده و پوشینک داخلی چین می خورد. میزان این چین خوردگی، مرغوبیت محصول جو را نشان می دهد، بدین ترتیب که هر چه چین ها بیشتر باشد به همان اندازه پوشینک نازک تر است و در نتیجه بهتر می توان از این نوع دانه جو در صنایع تخمیر استفاده نمود چون نرم تر است.

 ساختمان شيميايي دانه جو :

ساختمان شيميايي دانه جو  به عوامل متعددي همچون رقم و نوع گياه و شرايط محيطي بستگي داشته و بطوركلي شامل قند ها، پروتين، چربي و خاكستر مي باشد .

كربوهيدراتها :كربوهيدراتها  تركيب  اصلي دانه جو مي باشد كه بيش از 80  درصد وزن خشك گياه را تشكيل مي دهند .

عمده كربوهيدراتهاي موجوددرجو لخت را نشاسته تشكيل داده و سايركربوهيدراتها  شامل پنتوزان، بتاگلوكان، سلولز، و ميزان كمي از تك قندي ها و دو قندي ها مي باشد . جو لخت از نظر ميزان بتاگلوكان درسطح پايين تري قرار داشته  وحداكثر مقدارآن به حدود  16 درصد مي رسد. در حاليكه ميزان آن درجهاي  معمولي بين 30 -35  درصد مي باشد.  ميزان  بتاگلوكان در جو بسيارمهم  بوده زيرا  مقدار آن كه آبدوست مي باشد نيز باعث افزايش حلاليت و در نتيجه  افزايش چسبندگي و ايجاد مشكل ويسكوزيته گوارشي در جانوران تك معده اي و كاهش قابليت هضم مواد غذايي مي شود. بخش  اعظم  سلولز در دانه  و پوسته جو قرار داشته كه بوسيله آسياب نمودن كاهش مي يابد. جو لخت در هنگام خرمنكوبي نيز داراي  ميزان سلولز پايين تري از جو معمولي مي باشد.

چربي : دانه جو معمولا بين  2-4  درصد چربي داشته كه مهمترين آن تري گليسيريد ها هستندكه به ميزان  79-1/73 درصد ازكل چربي ها را شامل مي شود. 77% چربي ها درآندوسپرم ذخيره شده اند .

پروتئين : ميزان پروتئين درجو متفاوت بوده كه از 8 % در جو هاي معمولي تا 20 % در جو لخت  است. پروتئين ذخيره موجود در جو هيدروژن بوده كه مقدارآن از اسيدآمينه ليزين كمتر مي باشد. با  افزايش پروتئين كاهش اسيد آمينه ليزين همراه خواهد بود.

تركيب و ارزش غذايي : ارزش غذايي جو لخت بالاتر از جو معمولي است. درصد فيبر پايين و پروتئين بالاي آن  از مزيت هاي اين نوع مي باشد . درصدآمينو اسيدها بويژه لزين آن نسبت به ذرت بالاتر است. وجود مواد بازدارنده در جو معمولي مصرف آن را درتغذيه طيور محدود  نموده بطوريكه استفاده زياد ازجو معمولي در تركيب تغذيه طيورسبب كاهش قابليت هضم خوراك،كندي سرعت عبور مواد غذايي درمجراي گوارشي  طيور وكاهش هضم چربي، چسبنگي در مدفوع و مصرف زياد آب  و اسهال در مرغ ميگردد. در جو بدون پوشينه چون الياف  پايين مي باشد (پايينتر از فيبر ذرت) و مواد  باز دارنده كمتري دارد . مصرف آن درتغذيه طيور مشكلات فوق را در برنخواهد داشت.

تفاوت ظاهري جو بدون پوشينه با جو معمولي :

بعد از ظهور خوشه در جو بدون پوشينه وجود يك يا چند انحنا روي ساقه در حد فاصله بين برگ پرچم تا خوشه جو لخت را از ساير ارقام جو معمولي كه كشت مي گردند متمايز مي سازد. با استفاده از اين صفت مي توان در مزارع بذري جو بدون پوشينه ارقام معمولي را شناسايي وحذف نمود. تفاوت ديگر اين است كه دانه ها در جو بدون پوشينه هنگام رسيدن همانند دانه گندم در  داخل پوشينه  بصورت آزاد  قرار گرفته و در حين خرمن كوبي جدا مي گردد. حال آنكه جو معمولي بدون پوشينه ها  به دانه چسبيده و حدود  10 تا 14  درصد وزن دانه را شامل مي گردد.

عمليات كاشت :

کاشت جو از طریق بذركاري به صورت دست پاش و يا به وسيله بذر كارها  بطور خطي انجام  مي پذيرد. در مزارعي كه  خوب آماده  نشده اند و داراي علف  هرز مي باشند طريقه  دست افشاني به رديفكاري ارجعيت دارد. فواصل  بوته ها در كشت دست پاش يكنواخت  بوده در حاليكه در كشت هاي خطي فواصل زيادي بين خطوط خالي مانده وعلفهاي هرز فرصتي براي حضور بدست مي آورند. بذر كاري  در مزارع  مكانيزه  به وسيله  بذر افشان بسيارارزان تر و سريع تر  انجام مي گيرد. به همين دليل از كود پاشهاي  سانتريوفوژ  به عنوان بذر افشان و براي زير خاك كردن بذر از ديسك استفاده مي گردد .

عمق بذر:عمق بذر در خاك به عواملي نظيرزراعت ديم وآبي ،كيفيت زمين و ...  بستگي داشته كه حداكثر5 تا 6 سانتيمتر خواهد بود. در اراضي ديم عمق كاشت زيادتر بوده تا بذر براي روئيدن از رطوبت بيشتراعماق استفاده نمايد. در اراضي حاصلخيز و مرغوب بذر درعمق كمتري كاشته شده و جوانه ها زودتر ازخاك بيرون مي آيند. اما در زمين هاي نا هموار بذر در عمق  بيشتري قرار گرفته تا شرايط خاك مشكلي در جوانه زني بذر ايجاد نكند.

آبياري مزرعه : در نقاط مختلف كشوربسته به شرايط آب و  هوايي مزرعه جو را چند بار آبياري ميكنندكه تعدادآن  از 3 تا 6 مرحله متفاوت مي باشد . مراحل آبياري به شرح ذيل است :

1- براي سبز شدن (خاك آب )

2- براي ظهور ساقه ( ساق آب )

3- براي بيرون آمدن خوشه ( خوشه آب )

4- آبي كه در موقع رسيدن پرچم و مادگي و عمل تلقيح مي دهند ( گل آب )

5- آبي كه در موقع رسيدن دانه ها مي دهند و موسوم به ( دان آب ) مي باشد

تناوب زراعي :جو در تناوب با نباتات روغني وگياهان وجيني مور د استفاده واقع ميشو د. از آنجايي كه جو در مقابل عوامل نا مساعد جوي وخشكي وگرما وشوري و عوامل نامساعد خاك مقاوم ترازگندم است. براي احياي اراضي خصوصا خاك هاي شورآن را در اول تناوب قرار مي دهند.

تراكم مناسب : حداكثرعملكرد دانه غلات ازتراكم گياهي كمتر از 200  بوته درمتر مربع بدست مي آيد. لذا افزايش در ميزان بذر بيش از آنكه  موجب افزايش توليدگردد باعث افزايش هزينه هاي توليد بدون افزايش عملكرد مي شود. از سوي ديگر تراكم بوته مستقر در زمين كه از تعداد بذر معيني بدست مي آيد بسته  به فصل، نوع خاك و ..... در يك  مزرعه متفاوت خواهد بود . در مديريت بهينه انتظار  استقرار 80 درصد بذر هاي كاشته شده معقول است اما حتي در كارهاي آزمايشگاهي و به  هنگام  نامساعد بودن شرايط خاك يا شيوع غير متعارف بيماريها وآفات استقراركمتر از  25  درصد از  بذور نيز ديده شده است . در نتيجه در توصيه مقادير بذر براي غله كاران درصد مناسبي براي افت و استقرار به منظور تضمين حداكثر عملكرد گياه سبز  در نظرگرفته مي شود. به عنوان مثال   400  بوته درمترمربع به طورمعمول براي دستيابي به جمعيت بهينه گندم زمستانه كه در شمال اروپا كشت مي شود توصيه شده و بطورمتوسط حدود 200 تا 300 بوته در مترمربع كافي خواهد بود و اين در حالي است كه بر خلاف علاقه فراوان به حداقل  تراكم بوته زراعي براي دستيابي به حداكثرعملكرد هنوز ميزان بذرتوصيه شده بر حسب كيلوگرم درهكتاربيان مي شود. با توجه به اين واقعيت كه  ميانگين وزن دانه گياهان زراعي درارقام وفصول مختلف ممكن است متفاوت باشد احتمال برآورد ميزان بذروتراكم مناسب مشكل خواهد بود.

عمليات زراعي( تهيه زمين ) :آماده كردن زمين مستلزم اجراي عمليات  شخم  و ديسك به همراه نرم كردن خاك و از بين  بردن كلوخه ها مي باشد. بعد از آماده شدن زمين مبادرت به كشت  نموده كه  بر اساس آبي يا  ديم  بودن عرصه نوع كشت رديفي و يا دستپاش و سيستم آبياري انتخاب مي گردد .

سازگاری گیاه جو

از لحاظ سازگاري با شرايط محيطي جو وضعيت خوبي را به دليل قدرت تحمل شوري آن نسبت به ساير غلات دارا مي باشد. كشت جو بدون پوشينه در دو دهه اخير در كانادا و اروپا گسترش يافته و كاربرد آن جهت تغذيه طيور رو به افزايش يافته است. سابقه كشت  اين محصول  در ايران  به  بيش از 30 سال مي رسد و  در حال حاضر در استان هاي كرمان ،يزد، مركزي ،سيستان وبلوچستان،كرمانشاه، ايلام، اصفهان وگلستان درسطح محدودي كشت مي شود. جو بدون پوشينه با نام هاي محمدي، پيغمبري، مكه اي بين كشاورزان معروف است واحتمالاً منشأ آن مناطق خشك عربستان بوده و از آنجا به مناطق مختلف كشور آورده  شده  است. عملكرد آن در اغلب موارد بيش از عملكرد جو معمولي است و يكي از محاسن  اين جو عدم ريزش  دانه پس  از رسيدن است. استفاده  از جو بدون  پوشينه و تريتيكاله جايگزين خوبي جهت جبران كمبود  ذرت  و گندم  وارداتي  دركشور مي باشند . با توجه به ارزش غذايي جو لخت  در تغذيه  طيور  و امكان توليد  اين محصول در كشور و با عنايت به اينكه كشور ايران جزو مناطق نيمه خشك مي باشد استفاده از بارندگي هاي زمستانه  در زراعت هاي پاييزه و زمستانه در اولويت قرار مي گيرد. بنابراين  جايگزين نمودن جو لخت به جاي ذرت  دانه اي  در تغذيه طيور از اهميت و جايگاه خاصي بر خوردار مي باشد.

جو یکی از سازگارترین غلات است که در شرایط آب و هوایی مساعد، در خاک حاصلخیز که قابلیت نگهداری آب در آن زیاد باشد، و همچنین در خاک هایی که پ.هاش آنها بین 7 تا 8 باشد تولید می شود. این گیاه نسبت به گندم در برابر خشکی مقاوم تر است و بنابراین در آب و هوایی که آب، سبب محدود کردن تولید غلات می شود، جو می تواند بیشترین محصول را تولید کند. در شرایط دیم هم عملکرد جو بهتر از گندم و چاودار می باشد. تولید جو در همه نوع زمینی با بارندگی سالیانه 200 تا 250 میلیمتر امکان پذیر است.

جو نسبت به دمای بالا (بیش از 32 درجه سانتی گراد) مقاوم است. اما در شرایط آب و هوای مرطوب، در برابر دمای بالا بسیار حساس است.

دانه جو نسبت به گندم برای جوانه زدن به رطوبت کمتری نیاز دارد. در مواردی که پس از جوانه زدن دانه، گیاه به علت کمبود رطوبت خشک شود، با فراهم شدن شرایط مساعد رطوبتی، گیاه رشد مجدد خود را با شدت بیشتری آغاز می نماید.

جو از لحاظ مقاومت به سرما، نسبت به گندم در ردیف پایین تری قرار می گیرد. بنابراین به نظر می رسد که کشت جوی پاییزه در مناطق سردسیر چندان اطمینان بخش نباشد.

در مقایسه با سایر غلات، جو نسبت به شوری خاک، چه در مرحله جوانه زنی و چه در مراحل دیگر مقاوم تر است.

 

در خصوص واکنش به دما، سه نوع جو موجود است:

1.      نوع بهاره که به سرما حساس بوده و بنابراین در بهار کاشته می شود.

2.      نوع پاییزه که در فصل پاییز کاشته می شود و تا فرا رسیدن فصل بهار، سنبله تولید نمی کند.

3.   نوع حد واسط که نسبت به سرما مقاومت کمتری داشته و در نقاط نسبتاً گرمسیر در هر دو فصل بهار و پاییز کشت می شود.

جوی بهاره و پاییزه را نمی توان همچون گندم بهاره و پاییزه که تفاوت دانه آنها کاملاً مشخص است، تشخیص داد.

جوی پاییزه در بسیاری از نواحی نیمه خشک که بارندگی آنها غالباً در فصول گرم سال (بهار و تابستان) انجام می شود، تقریباً 10 تا 14 روز زودتر از گندم پاییزه کاشته می شود. جوی بهاره را هم تا آنجا که امکان دارد باید زودتر کاشت. البته جو نسبت به سرمای بهاره (دمای زیر صفر) نسبت به گندم حساس تر است. کشت زودتر جوی بهاره سبب می شود که محصول جو قبل از فرا رسیدن ایام گرم و خشک، برسد. تأخیر در کشت جو سبب لاغری دانه، عملکرد پایین و... می شود.
در خصوص واکنش به دما، سه نوع جو موجود است: نوع بهاره که به سرما حساس بوده و بنابراین در بهار کاشته می‌شود. نوع پاییزه که در فصل پاییز کاشته می‌شود و تا فرا رسیدن فصل بهار، سنبله تولید نمی‌کند. نوع حد واسط که نسبت به سرما مقاومت کمتری داشته و در نقاط نسبتاً گرمسیر در هر دو فصل بهار و پاییز کشت می‌شود. جوی بهاره و پاییزه را نمی‌توان همچون گندم بهاره و پاییزه که تفاوت دانه آنها کاملاً مشخص است، تشخیص داد. جوی پاییزه در بسیاری از نواحی نیمه خشک که بارندگی آنها غالباً در فصول گرم سال (بهار و تابستان) انجام می‌شود، تقریباً 10 تا 14 روز زودتر از گندم پاییزه کاشته می‌شود. جوی بهاره را هم تا آنجا که امکان دارد باید زودتر کاشت. البته جو نسبت به سرمای بهاره (دمای زیر صفر) نسبت به گندم حساس تر است. کشت زودتر جوی بهاره سبب می‌شود که محصول جو قبل از فرا رسیدن ایام گرم و خشک، برسد. تأخیر در کشت جو سبب لاغری دانه، عملکرد پایین و... می‌شود.

 

کود

جو هم مانند دیگر گیاهان خانواده گندمیان، مراحل رشد مختلفی دارد که زمان هر مرحله تحت تأثیر عوامل مختلف قرار می گیرد. یکی از عوامل مؤثر در رشد گیاه، خاک و البته استفاده از کود می باشد. نیازهای کودی جو مشابه گندم است. پایین بودن میزان نیتروژن و فسفر و تا حدی پتاسیم خاک، می تواند عملکرد جو را محدود نماید. البته استفاده از کود به منظور تولید حداکثر محصول، باید بر مبنای آب قابل مصرف برای گیاه باشد. همچنین برای تولید جو به عنوان خوراک دام، میزان کود مصرفی معمولاً زیادتر از کود مصرفی برای گیاه جو است که برای مصارف دیگر از جمله تهیه ی فراورده های تخمیری کشت می شود. معمولاً مصرف 50 تا 60 کیلوگرم نیتروژن در هر هکتار، می تواند عملکرد جو را به نحو مطلوبی افزایش دهد.

 

آفات و بیماری های جو

جو نسبت به بیماری های قارچی فوق العاده حساس است. سیاهک یکی از مهم ترین این بیماری هاست.

سیاهک پنهان جو، عامل قارچی به نام U.hordei می باشد. در این بیماری، توده ای از اسپورهای سیاه رنگ جای محتویات دانه را می گیرد. اسپور بیماری در سطح دانه یا داخل خاک قرار می گیرد. زمانی که بذر جوانه می زند، اسپور هم جوانه زده و به گیاه جوان حمله می نماید. شیوع این بیماری در خاک های اسیدی بیش از خاک های خنثی یا خاک های آهکی پ.هاش بیشتر از 7 است.

سیاهک آشکار، به وسیله ی قارچی به نام U.gnuda ایجاد می شود. در این بیماری، توده ای از اسپورهای سیاه رنگ، جای همه اعضای گل را می گیرند. پس از متلاشی نمودن گل، اسپور سیاهک با باد و باران پخش شده و به تمام کلاله های بوته های آلوده نشده هم می رسد و انتشار می یابد.

زنگ ساقه، زنگ برگ و زنگ های نواری هم از دیگر بیماری های قارچی هستند که به خصوص در نقاط گرم و مرطوب زیان های فراوانی به جو وارد می کنند.
جو نسبت به حمله سفیدک که عامل آن Erysiphia grarninis است بسیار حساس است. این بیماری، معمولاً در خاکی که میزان نیتروژن آن بالا باشد، بیشتر انتشار می یابد. البته گرد گوگرد می تواند این بیماری را کنترل نماید.

از سایر بیماری های جو می توان پوسیدگی ریشه، لکه سیاه، سوختگی و انواع بیماری های ویروسی را نام برد.

برداشت جو

معمولاً جو را هنگامی که رطوبت دانه بین 30 تا 40 درصد باشد، برداشت می کنند. در این میزان رطوبت، دانه ها چاق تر است. با توجه به این که میزان رطوبت برای انبار کردن دانه بالاست، باید به طرق مصنوعی دانه را خشک نمود تا از گرم شدن و فساد بعدی دانه جلوگیری به عمل آید.

جو بدون پوشينه معمولاً زودتر ازجو معمولي وگندم رسيده و زمان برداشت آن يا كمباين زماني است كه رطوبت دانه به كمتر از 13-14 درصد رسيده است .

موارد مصرف جو

از جو استفاده های مختلفی می کنند. بخش قابل توجهی از آن را به صورت درسته یا نیم کوب به عنوان خوراک دام مورد استفاده قرار می دهند. ارزش غذایی دانه جو به دلیل غلاف و پوشینک های داخلی و خارجی غیر مغذی آن، تقریباً 5 درصد از دانه ذرت کمتر است. البته امروزه سعی می شود با اصلاح نژاد جو، انواعی با میزان بیشتری پروتئین و اسید آمینه های ضروری به خصوص لیسین تولید شود.

از جو در پخت و پز برای تهیه ی انواع نان و سوپ استفاده می شود. برای تهیه ی برخی غذاهای کودک هم از جو استفاده می کنند. بعضی انواع جو را پوست کنده یا نیم کوب می کنند و پس از جدا نمودن غلاف، در تهیه سوپ به کار می برند.

در صنعت نانوایی ایران از جو بسیار کم استفاده می کنند. در صورتی که مهندسین ژنتیک بتوانند ارزش غذایی این دانه خوراکی را بهبود بخشند، جو می تواند به عنوان یکی از غلات مهم همچون گندم در تهیه ی انواع غذاها و نان ها به کار رود.

در برخی کشورها از جو در فراورده های تخمیری استفاده می شود. مثلاً از دانه جو برای تهیه ی مالت استفاده می نمایند. معمولاً از دانه های چاق و یکنواخت و همچنین دانه هایی که شکسته نباشند و پوست آنها کنده شده باشد، در تهیه ی این فراورده ها استفاده می کنند. همچنین روشن بودن رنگ دانه، داشتن قدرت جوانه زنی سریع و یکنواخت و همچنین داشتن 10 تا 13 درصد پروتئین در دانه، از جمله خصوصیات جوهایی محسوب می شود که در تهیه ی این گونه فراورده ها از آنها استفاده می شود.

خواص جو

جو پوست كنده كه هنوز سبوس آن جدا نشده 2)جو پوست كنده كه پوست آن گرفته شده است. جو سفيد كه پوست وسبوس آن گرفته شده است و بنام جو مرواريدي معروف است . جو از نظر طب قديم ايران سرد و خشك است.

• غذايي بسيار مقوي است .
• خاصيت نرم كننده دارد .
• در قديم از جو زیاد استفاده مي كردند .
• براي نقرس مفيد است .
• جوشانده جو داروي خوبي براي مبتلايان به تب و كم خوني و سوء هاضمه است .
• ماء الشعير براي درمان سل ،‌زخم هاي ريوي و سردرد گرم مفيد است .
• ماء الشعير خون ساز است و زود هضم مي شود.
• ماء الشعير را با خشخاش كوبيده براي سردرد مفيد است .
• براي درمان نقرس پماد در جو را با آب بر روي قسمت هاي دردناك بگذاريد .
• جو را با شكر مخلوط كرده غذاي خوبي براي اطفال است .
• بيسكوبيت جو بهترين دارو براي درمان يبوست است و حتي نفخ و شكم درد را از بين مي برد.
• سرد مزاجان بايد جو را با شكر بخورند.
• كشك الشعير براي مزاج هاي گرم و اسهال هاي صفراوي مفيد است .
• براي برطرف كردن گلو درد و ورم گلو كشك الشعير را قرقره كنيد .
• براي پائين آرودن كلسترول از جو استفاده كنيد .
• جو چون داراي پروتئاز مي باشد بنابراين از سرطان جلوگيري مي كند .

منابع:

www.daneshname.roshd.ir1.

www.fa.wikipedia.org2.

www.jago.ir  .3

www.profiles.roshd.ir.4

5. www.sid.ir